Op deze pagina vind je achtergrond informatie over de bouw van de Kamper Kogge, het varen met de Hanzekogge en de handel in de middeleeuwen.
Pagina-inhoud
Inleiding
Het Nederlands Instituut voor Scheeps- en onderwater Archeologie (NISA) in Lelystad maakte het bouwontwerp voor de Kamper Kogge. Dit ontwerp is gebaseerd op het opgegraven wrak (OZ 36) van een kogge uit 1334 (de romp). Het ontwerp van de Kamper Kogge komt met het wrak overeen met een nauwkeurigheid van 95 procent. Van het wrak zijn eerst schaalmodellen gemaakt van 1 op 10. Tegelijkertijd werd de Kamper Kogge van 1994 tot 1998 op ware grootte gereconstrueerd.
Scheepstype
Een kogge is een middeleeuws scheepstype, dat door de grote vrachtcapaciteit vaak door handelaren overzee werd gebruikt voor vrachtvervoer tussen de Hanzesteden.
Bouw- en vaargegevens Kamper Kogge
Voor de bouw van de romp en het kasteel van de Kogge is 150 kubieke meter eikenhout gebruikt afkomstig uit Denemarken, Frankrijk en Nederland.
Aan de bouw werkten vier jaar lang ruim 65 mensen; gemiddeld ongeveer twaalf mensen (bouwmeester Kees Sars, leermeester Anton van den Heuvel en leerlingen) per jaar.
Lengte over alles 22,50 meter
Lengte volgens meetbrief 19,90 meter
Lengte waterlijn 14,80 meter
Breedte 7,80 meter
Breedte op de waterlijn 6 meter
Diepgang in ballast 2 meter
Lengte platte bodem 2 meter
Breedte platte bodem 3 meter
Hoogte boorden boven waterlijn 2,50 meter
Hoogte mast boven waterlijn 21,50 meter
Lengte ra 13 meter
Waterverplaatsing zonder ballast 45 ton
Waterverplaatsing zeilend in ballast 80 ton
Laadvermogen 50 ton
Oppervlakte schoverzeil 72 vierkante meter
Bonnetten (3 stuks) 24 vierkante meter elk
Kruiphoogte (zonder mast) 7 meter
Vaarsnelheid van de Kamper Kogge
Onder zeil heeft de Kamper Kogge een snelheid gelijk aan de windsnelheid. De gemiddelde snelheid is ongeveer 4 tot 5 knopen (zeemijl per uur). Dat is ongeveer 7,5 tot 9,3 km/uur (1 Kn / Knoop = 1.852 Kilometer (km/h). Om de gemiddelde snelheid ook bij weinig wind te halen, kunnen de motoren worden aangezet om ‘bij te knopen’.
Vaarsnelheid in knopen
De vaarsnelheid van een schip wordt uitgedrukt in knopen. Een knoop staat voor één nautische mijl (1852 meter) per uur. Het begrip ‘knoop’ stamt uit de middeleeuwen. Om de vaarsnelheid te meten, gooit de bemanning een plankje overboord met een touw eraan. Dat plankje blijft op die plek drijven. In het touw zit om de zoveel meter een knoop en door een bepaalde tijd (met behulp van een zandloper) de knopen te tellen terwijl het schip doorvaart, wordt de snelheid bepaald. Later is deze methode wereldwijd gestandaardiseerd: 50 voet voor de ruimte tussen de knopen en een halve minuut voor de meettijd.
Gissen buitenboord
Nog een manier om de snelheid te meten in de middeleeuwen: ‘gissen buitenboord’ oftewel ‘Dutchman’s log’. Hiervoor gooit de bemanning een plankje overboord vanaf het voorschip en meet de tijd die verstrijkt tot het achterschip langs het plankje vaart. Met de gemeten tijd in combinatie met de lengte van het schip wordt de snelheid berekend.
Lager- en Hogerwal
De bekende uitdrukking ‘aan lagerwal raken’ komt uit de zeilvaart. Lagerwal is de wal waar de wind naartoe waait. Wie met z’n schip dan te dicht bij de wal komt, kan haast niet meer wegvaren. Bij hogerwal werkt het omgekeerd: de wind waait in dat geval vanaf de kust wat wegvaren makkelijk maakt.
Golven
De maan, of beter gezegd de zwaartekracht van de maan, zorgt voor golven op de aardse zee. De maan trekt het water op aarde iets naar zich toe (vloed) maar omdat de aarde langzaam ronddraait verschuift die aantrekkingskracht steeds. Zodra de maan het water niet meer aantrekt, is het eb. Ook de wind helpt een handje mee bij de golfvorming door het water op te stuwen in een bepaalde richting. Hoe dieper het water, hoe meer ruimte het water heeft. Bij de kust is het water ondieper en heeft het dus veel minder bewegingsruimte. Dat is de reden dat open zee zelfs bij een behoorlijke deining toch goed bevaarbaar blijft. Terwijl het dichterbij de kust juist veel onstuimiger is.
Vaarsnelwegen
Net als op het land heb je op zee ook snelwegen. Deze vaarsnelwegen, compleet met gescheiden rijbanen, zijn bestemd voor de (internationale) grote scheepvaart. Vergelijk een veertiende eeuws Hanzeschip als de Kamper Kogge met het vervoermiddel over land in die tijd, paard en wagen, dan is meteen duidelijk dat de kogge niet op zo’n vaarsnelweg thuishoort. Daarom is de Kamper Kogge daarbuiten, op open zee, te vinden. Daar kan de kogge hooguit af en toe een boorplatform of visserijschip tegenkomen. Maar soms moet de kogge toch zo’n vaarsnelweg met mammoettankers, containerschepen en snelle cruisers oversteken. Om een veilige oversteek te garanderen, wordt dat ruim van tevoren gemeld en doorgegeven aan alle schepen die op dat moment in de buurt zijn.
Navigeren in de middeleeuwen
Om te navigeren zijn in ieder geval twee zaken belangrijk om te weten: de plek waar je bent en de plek waar je naartoe wilt. Hoe deden ze dat in de middeleeuwen, zonder gps, radar of computer? In die tijd bleven zeelieden vaak dicht onder de kust. Aan de hand van herkenningspunten aan wal konden ze zien waar ze waren, hoewel dat ’s nachts in het donker en bij mist natuurlijk wel erg lastig was. Ook namen ze onderweg monsters van de bodem. Door hun ervaring konden ze aan de hand van het bodemtype hun plaats bepalen.
Koers bepalen gebeurt – bij helder weer – met behulp van de zon en de sterren. En met nog een heel belangrijk hulpmiddel, ontwikkeld in de twaalfde eeuw: het magnetisch kompas.
VHF Roepletters
De marifoon (VHF) Roeptekens van de Kamper Kogge zijn: PC5236
Hondenwacht
De Kamper Kogge vaart ook ’s nachts door op de Oost- en Noordzee. De bemanning wordt dan opgedeeld in wachtploegen. Klokje rond staan drie wachtgroepen van vier personen paraat. Het schema ’s nachts is drie uur op en zes uur af en overdag vier uur op vier uur af. Door deze wisseling van de tijdsblokken van de wachten lopen niet steeds dezelfde bemanningsleden de hondenwacht. Dat is de lastige wacht tussen 00.00 en 04.00 uur.
Windkracht en brekers
Eigenlijk is een sterke windkracht geen probleem voor een stabiel en robuust zeilschip als de Kamper Kogge. Wind kan het water flink opstuwen, waardoor golven ontstaan. Vooral ‘brekers’, hoge, brekende golven met witte schuimkoppen, kunnen gevaarlijk zijn. In een open vrachtschip als de kogge kon het dan behoorlijk nat worden beneden. Ook konden goederen en bemanningsleden overboord slaan. Door het vele water in de romp kon een schip kan plat gaan of zelfs kapseizen. Brekers ontstaan vaak bij eb tegen de wind in bij zeegaten of riviermondingen, dus als de rivierstroming richting zee gaat en de golven vanaf zee ontmoeten. Dan krijg je twee tegengestelde krachten, die botsen, waardoor snel veel steile golven ontstaan, die tegen elkaar botsen. Dat noemen we brekende golven.
Hanzesteden
In Europa vind je veel steden met een hanzegeschiedenis , de moderne Hanse heeft op de website een overzicht van een groot aantal steden met hanzegeschiedenis.